Ermənistan-Türkiyə sərhədi üç onillikdən sonra yenidən açılacaq.

Richard Giragosian

Armenian American academic

Thursday, 7 July, 2022

The link has been copied

Türkiyə və Ermənistan üçüncü ölkə vətəndaşları üçün ümumi sərhədlərini yenidən açmaq və birbaşa yükdaşıma uçuşlarına başlamaq üçün əlamətdar razılaşma imzalayıblar ki, bu da iki ölkə arasında normallaşma danışıqlarında irəliyə doğru bir addımdır. Bu iki qonşu arasında quru sərhədi 1993-cü ildən, Ermənistan və etnik türk Azərbaycanlılar arasında ermənilərin məskunlaşdığı Dağlıq Qarabağ bölgəsi uğrunda müharibədən sonra bağlanıb.

Müstəqilliyinin üç onilliyi ərzində Ermənistanın xarici siyasətinin prioriteti aşkar idi. Qarabağ uğrunda Azərbaycanla müharibəyə dözən Ermənistan da tez-tez düşmənçilik edən və təhdid edən Türkiyə ilə qarşılaşırdı. Mürəkkəb coğrafiya və qorxulu geosiyasət o deməkdir ki, diplomatik və xarici siyasət dövlətin yaşaması üçün strateji tarazlıq imperativi ilə idarə olunub və müəyyən edilir.

Bu tarazlıq bir-birini tamamlayan siyasət yolu ilə həyata keçirilirdi ki, bu da Ermənistanın Rusiya ilə təhlükəsizlik tərəfdaşlığı ilə Aİ və Qərblə əlaqələri dərinləşdirmək marağı arasında paritet saxlamaq üçün mübarizə aparırdı.

Xüsusilə Ermənistanın təhlükəsizlik və hərbi əlaqələrdən irəli gələn Rusiyadan asılılığının əsas tendensiyasını nəzərə alsaq, mahiyyətcə ziddiyyətli siyasət kimi, bu cür balanslaşdırma aktını illər ərzində saxlamaq çətin olub. Bu yaxınlarda Ermənistan Türkiyə ilə Azərbaycan arasında olmaqla başqa bir balanslaşdırıcı davranış göstərir.

Ermənistan indi mürəkkəb və qəliz ikitərəfli diplomatiya ilə məşğuldur: Azərbaycanla danışıqları və Türkiyə ilə münasibətləri normallaşdırmaq prosesini davam etdirir. Bu iki yol ayrı olsa da, Ermənistanın hər bir ölkə ilə danışıqları arasında qaçılmaz sinerji və ya dolayı əlaqəsi mövcuddur.

2020-ci il Qarabağ müharibəsindən sonra görünməmiş qeyri- stabilliyinəzərə alsaq, diplomatiyanın bu ikili yolunun hər biri müxtəlif sürətlə hərəkət edir, çox vaxt danışıqların bir dəsti digərindən daha irəli və ya daha sürətli gedir.

AMBISİYA VƏ ASİMMETRİYA

Normallaşma prosesi təvazökar və praktiki məqsədlərdən başlayaraq irəliləyiş üçün daha çox ümid verir: diplomatik münasibətlərin qurulması və iki ölkə arasında bağlı sərhədin açılması.

Normallaşdırma ilk mühüm addımdır, lakin bu, nə barışıq, nə də yaxınlaşmadır. Bu, qonşular üçün əsas minimum və Türkiyənin sərhədi bağlı saxlamaq və diplomatik əlaqələri inkar etmək siyasətinin uğursuzluğunun tanınması kimi önə çıxır.

Münasibətlərin asimmetriyasına uyğun olaraq, tarixin çətinliyi və yükü daha çoxu Türkiyəyə aiddir. Beləliklə, müsbət addım olsa da, qonşu ölkələr arasında minimum münasibətlərə doğru ilk addım olan Türkiyə avtomatik olaraq mükafatlandırılmamalıdır.

Bununla belə, bu, potensial olaraq daha çox belədir. Müharibədən sonrakı yeni regional mənzərənin daha geniş kontekstində bu proses bütün Cənubi Qafqazda regional ticarət və nəqliyyatın bərpası səylərini gücləndirir. Bu, həm də hər iki tərəf üçün vacibdir, çünki Ermənistan təcriddən yayınmalı və bağlı sərhədlərdən qaçmalıdır. Türkiyə üçün dərin daxili iqtisadi böhran həm də sərhədləri bağlı saxlamaq və yeni bazarlar əldə etmək imkanlarını əldən vermək özünə baha başa gəlir.

“Belə bir rahatlıq hissi var ki, proses nəhayət praktiki və kritik məsələlər üzərində cəmləşib”.

2021-ci ilin dekabrında xüsusi danışıqlar aparanların təyin edilməsinin qəfil elan edilməsindən sonra Ermənistan-Türkiyə diplomatik yolunun sürəti təsirli dərəcədə artıb. 2022-ci ilin yanvarında Moskvada çağırılan və ötən fevral ayında Vyanaya köçən bir sıra açılış görüşləri ilə yenidən əlaqəyə giriş üçün ilkin diqqət var idi. Lakin nümayəndələr may ayına təyin edilmiş üçüncü görüşə hazırlaşarkən yeni narahatlıqlar yarandı, çünki hər iki tərəf bir-birinin ardınca danışmaqla kifayətləndi, hər biri həmsöhbətindən əsaslı təkliflər təqdim edəcəyini gözləyirdi.

Həqiqi gündəmə keçməkdə gecikmələrlə bağlı narahatlıq yalnız uzun müddət davam edən inamsızlığın qaytarılmasına təkan verdi. Xarici işlər naziri Ararat Mirzoyan 2022-ci ilin martında Türkiyənin Antalya şəhərində keçirilən beynəlxalq təhlükəsizlik forumu çərçivəsində türkiyəli həmkarı Mövlud Çavuşoğlu ilə görüşərməklə erməni tərəfinin jestini göstərib.

Bu görüş hər iki xüsusi elçinin iştirakı olmadan keçirilsə də, Ermənistan xarici işlər nazirinin Türkiyəyə səfərinin simvolik əhəmiyyəti də tarixi əhəmiyyət kəsb edirdi və İrəvanın normallaşma üçün siyasi iradəsini təkrarlamağa kömək etdi.

Danışıqlar mayın əvvəlində bərpa edildikdən sonra, uzun müddət davam edən narahatlıqlar geri qayıtdı, bu raund əhəmiyyətli bir şeyi ortaya qoymadı.

İyulun 1-də yenidən Vyanada çağırılan son iclasda daha çox irəliləyiş nümayiş olundu. Bu dəfə hər iki tərəf konkret razılıq əldə etdilər. Eyni bəyanatlarda Türkiyə və Ermənistan xarici işlər nazirlikləri “mümkün olan ən qısa müddətdə müvafiq olaraq Ermənistan və Türkiyəyə səfər edən üçüncü ölkə vətəndaşlarının Ermənistan və Türkiyə arasındakı quru sərhədini keçməsini təmin etmək üçün prinsipial razılığa gəliblər və bunun üçün sonacan gedəcəl lazımi prosesi  başlatmağa qərar veriblər”.

Onlar həmçinin Ermənistan və Türkiyə arasında mümkün olan ən tez zamanda birbaşa hava yük ticarətinə başlamaq barədə razılığa gəliblər.

Bu fonda prosesin nəhayət praktiki və kritik məsələlərə fokuslandığına dair bir rahatlıq hissi var, lakin aşkar boşluqlar qalmaqdadır.

Erməni tərəfindən danışıqları aparan Ruben Rubinyan iyulun 4-də televiziyaya verdiyi müsahibədə sərhədin hələ bu ilin yayında xarici vətəndaşlar üçün açıla biləcəyini qeyd edib. Bununla belə, sərhəd keçidinin maddi-texniki və praktiki aspektləri üçün hər iki tərəfdən görünən hazırlıqlar yoxdur.

Digər bir sual Azərbaycan vətəndaşlarının transsərhəd mexanizmdən istifadə etmələrinin demək olar ki, mümkünsüzlüyü ilə bağlıdır, çünki bu, ya azərbaycanlıların Ermənistana lazımi qaydada daxil olmasını tələb edəcək, ya da Ermənistan-Türkiyə sərhədindən ayrı, Naxçıvandan keçən Azərbaycan sərhəd keçidini əhatə edəcək.

2022-ci ilin fevralında Ukraynaya hərbi müdaxiləsi onsuz da mürəkkəb geosiyasi hesablamanı kəskin şəkildə alt-üst etdiyi üçün Rusiya ilə bağlı ilk aspekt olan yeni qeyri-müəyyənlik gözləyir. Avropanın təhlükəsizlik mənzərəsi üçün daha böyük bir problem olaraq, Rusiyanın işğalı yalnız qonşularının hər biri üçün yeni bir qeyri-stabillik dövrünün başlaması ilə hədələyir. Qəzəbli, təcrid olunmuş Rusiyanın yaxınlaşmaqda olan təhlükəsi Moskvanın qonşuları arasında “suveren seçimi” ni məhdudlaşdırmaq üçün ehtimal edilən hərəkətindən qaynaqlanır. Kremlin özünün təbii təsir dairəsi kimi yaxın xaricə daha çox nəzarət etmək əzminin elementi kimi Rusiya Ermənistan-Türkiyə normallaşması ilə bağlı mövqeyini dəyişə bilər.

Ermənistan-Türkiyə siyasətində Rusiyanın bu cür dəyişməsinin əlamətləri olmasa da, ən azı indiyə qədər Moskvanın böyük təsir rıçaqları var və prosesə ya kömək etmək, ya da zərər vermək iqtidarındadır.

İkinci narahatlıq Azərbaycandan qaynaqlanır. Bakı normallaşmanın əvvəlki raundundan uğurla çıxdı və Azərbaycanın son Ermənistan-Türkiyə görüşünə reaksiyasından təhlükə hissi var. Əslində, iyulun 1-də qəfil hərəkətlə Azərbaycan dövlət sərhəd xidməti Türkiyə ilə sərhədi bağladığını açıqladı. Həmin qısa 13 kilometrlik sərhəd Azərbaycan üçün yeganə açıq sərhəd idi, çünki onun Gürcüstan, İran və Rusiya ilə sərhədləri Covid-19 pandemiyasının başlanğıcından bəri bağlı idi.

Belə bir addım Ankaranı narahatlığa vadar edəcək. Türkiyə bundan sonra da ehtiyatlı davranacaq və Azərbaycanla maraqlarına zidd hesab edəcəyi heç bir addımı atmayacaq.

Riçard Qiraqosyan Ermənistanın İrəvan şəhərində müstəqil araşdırma mərkəzi olan Regional Araşdırmalar Mərkəzinin (RSC) direktorudur.