پیامد انتخابات ریاست‌جمهوری: کتاب کمتر، کتابخوان کمتر
پدرام فتحی در تهران
پیامد انتخابات ریاست‌جمهوری: کتاب کمتر، کتابخوان کمتر
پدرام فتحی در تهران
نوروز امسال بسیاری از هنرمندان، نویسندگان و روزنامه‌نگاران، فرا رسیدن سال نو را با جملاتی نظیر این به همدیگر تبریک گفتند: «سالی بدون احمدی‌نژاد را برایتان آرزو می‌کنم!»
با آغاز سال ۱۳۸۸ و نزدیک شدن انتخابات دهمین دوره‌ی ریاست‌جمهوری ایران، فعالیت‌های ادبی و هنری کشور نیز تحت الشعاع مهم‌ترین اتفاق سیاسی سال قرار گرفت. دسته‌ای از هنرمندان و نویسندگان که در طول چهار سال ریاست‌جمهوری احمدی‌نژاد موانعی زیادی را – نظیر سانسور – بر سر راه کار خود تجربه کرده بودند، عزم خود را برای کمک به ریاست‌جمهوری هر کاندیدایی غیر از احمدی‌نژاد جزم کردند.
هنرمندان و نویسندگان مستقل همراه با اپوزیسیون داخلی که پیش از این معمولاً از شرکت در انتخابات‌های برگزار شده در جمهوری اسلامی خودداری می‌کردند، آن‌قدر در چهار سال گذشته دچار مشکل شده بودند که این‌بار بی هیچ پروایی از کاندیداهای رقیب محمود احمدی‌نژاد، رییس‌جمهور تندروی ایران، حمایت کردند.
به این ترتیب بیست و ششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران نیز که یکی از مهم‌ترین اتفاقات سالانه فرهنگی کشور به شمار می‌رود، تحت تاثیر انتخابات قرار گرفت. به فاصله‌ی یک ماه و چند روز مانده به انتخابات، نمایشگاه بین‌المللی کتاب به فرصتی برای انتقاد از سیاست‌های سختگیرانه‌ی دولت احمدی‌نژاد در حیطه‌ی فرهنگ و نشر تبدیل شد. نویسندگان و مدیران انتشاراتی‌های بزرگ در مصاحبه‌هایشان به طولانی شدن روند اعطای مجوز انتشار و همچنین غیرقابل انتشار اعلام شدن بعضی از کتاب‌ها اعتراض کردند. در طول چهار سال گذشته، مجوز انتشار تعدادی از کتاب‌ها که قبلاً مجوز دریافت کرده بودند، لغو شد.
پس از پایان نمایشگاه ده روزه‌ی کتاب، بازار هنر و ادبیات به سیاق هرساله دچار رکود شد. یکی از دلایل عمده این رکود آغاز برگزاری امتحانات نهایی دانشجویان است. اما امسال این رکود تشدید شد چرا که کشور در آستانه‌ی انتخاباتی بزرگ و نفس‌گیر قرار گرفت. در ایران رسم بوده‌است که روند صدور مجور کتاب در آستانه‌ی انتخابات شتاب بگیرد ولی این بار حضور عموم مردم در فعالیت‌های انتخاباتی باعث شد که ناشران نه تنها انتشار کتاب‌های جدید را به تعویق بیندازند بلکه خودشان هم پا به عرصه مبارزات انتخاباتی بگذارند تا احتمال انتخاب مجدد محمود احمدی‌نژاد را کاهش دهند. برای مثال، چند روز پیش از انتخابات، آرش حجازی، مدیر انتشارات کاروان و مترجم اختصاصی آثار پائولو کوئیلو در ایران، در سایت شخصی‌اش در مطلبی با عنوان «تا انتخابات چهار روز فاصله است، فریب نخورید، قهر نکنید» عملکرد دولت احمدی‌نژاد در عرصه‌ی نشر نقد کرد و نوشت: «در چهار سال گذشته دوران دشواری بر اهل فرهنگ گذشت. جناب آقای احمدی‌نژاد در مناظره تلویزیونی‌شان با جناب آقای موسوی مدعی شدند که میزان کنترل بر کتاب در دولت نهم کمتر شده است. متاسفانه به عنوان ناشر، نویسنده و مترجم آنچه دیده ام بسیار متفاوت است. این تفاوت از دو نظر رنج‌آور است: اول آنکه ارائه‌ی اطلاعات کذب از سوی رییس‌جمهور کشورم آزارم می‌دهد چرا که کاری را که می‌کنند، اگر درست می‌دانند، پس نیازی به کتمان نیست و اگر نادرست می‌دانند، چرا انجامش می‌دهند؟»
او در ادامه با اشاره به اینکه «جفایی که به فرهنگ رفت، کمر نشر را شکست» مواردی را که در چهار سال گذشته برای انتشارات کاروان اتفاق افتاده برشمرده، که شامل غیرمجاز اعلام شدن تعدادی از کتاب‌های این انتشارات و لغو مجوز نشریه‌ی داخلی انتشارات کاروان به نام جشن کتاب بود. او در پایان نوشته ی خود از «کسانی که به او اعتماد دارند» خواست تا «با رای دادن به شخصی غیر از احمدی‌نژاد، به فشار طاقت‌فرسا روی دوش اهل فرهنگ» پایان دهند.
محمود احمدی‌نژاد که در چهار سال گذشته هیچ انتقادی را برنتابیده بود، در مناظره‌ی جنجالی‌اش با میرحسین موسوی، نامزد اصلاح‌طلبان، به طور تلویحی سخت‌گیری‌های دولت در حوزه‌ی فرهنگ را پذیرفت. از آن‌سو، مدیرکل اداره کتاب وزارت ارشاد که از سال گذشته این سمت را پذیرفته، همواره بر صدور مجوز کتاب‌ها در اسرع وقت تاکید کرده است. به گفته‌ی او و دیگر مدیران وزات فرهنگ و ارشاد اسلامی، مجوز ۹۵ درصد کتاب‌ها در کمتر از یک ماه صادر می‌شود و تنها پنج درصد از کتاب‌ها هستند که صدور مجوزشان طول می کشد. البته آقای محمدعلی رمضانی اشاره نکرد که بخش زیادی از آن ۹۵ درصد که به راحتی مجوز انتشار می‌گیرند کتاب‌های کمک آموزشی و کتاب‌های مذهبی هستند که با بودجه‌ی دولتی چاپ می‌شوند و آنچه در بازار کتاب اهمیت دارد سرنوشت آن پنج درصد باقی‌مانده است.
همه، اما، به فاصله چند روز مانده به انتخابات به خیابان‌ها آمده بودند تا برای کاندیدای مورد نظرشان تبلیغ کنند. انتشار نتیجه‌ی نظرسنجی‌های مختلف که از پیروزی نامزد اصلاح‌طلب، میرحسین موسوی، حکایت داشت سبب شد که بسیاری به امید باز شدن فضای ادبی پس از پیروزی انتخابات کتابفروشیها را با کتاب‌های خنثایی که توانسته بودند از فیلتر باریک دولت احمدی‌نژاد بگذرند، به حال خود رها کنند. سیاست‌های سختگیرانه دولت محمود احمدی‌نژاد در چهار سال گذشته، در حوزه‌ی کتاب تا آنجا پیش رفته‌بود که حتی کتاب‌های صادق هدایت، یکی از بزرگترین داستان‌نویسان ایرانی، نیز ممنوع‌الانتشار شدند. لغو مجوز کتابی درباره‌ی جنگ ایران و عراق به قلم حسین مرتضاییان آبکنار و لغو مجوز رمان «نیمه‌ی غایب» نوشته‌ی حسین سناپور پس از پانزده بار تجدید چاپ نمونه‌هایی از سیاست‌های سرکوب‌گرانه‌ی فرهنگی دولت احمدی‌نژاد در چهار سال گذشته بوده است.
نویسندگان، ناشران و کتاب‌خوان‌‌ها امیدوار بودند که با پیروزی قابل پیش‌بینی یکی از دو نامزد اصلاح‌طلبان در انتخابات ریاست جمهوری، این سیاست‌های سرکوب‌گرانه‌ی فرهنگی خاتمه یابد و فضای انتشارات بازتر شود. اما اعلام نتیجه‌ی بحث‌انگیز انتخابات در روز بیست و سوم خردادماه، آب سردی بود که بر پیکره‌ی حوزه‌ی کتاب ریخته شد. در شرایطی که اکثریت پیروزی احمدی‌نژاد را «تقلب آشکار» دولت احمدی‌نژاد و کودتایی علیه رأی مردم قلمداد کردند، ناآرامی‌های رو به گسترش در کشور عملاً امکانی برای رونق بازار کتاب باقی نگذاشت. با شروع دستگیری‌ها و امنیتی‌شدن فضای کشور، کتابفروشیها سوت و کورتر از همیشه شد و ناشران بازهم کتاب‌هایشان را چاپ نکردند و ناامیدانه چشم به آینده دوخته‌اند.
تشکیل دادگاه‌های متهمان حوادث پس از انتخابات، ضربه‌‌ی دیگری به صنعت نشر وارد کرد. دادگاه‌ها در داخل و خارج از کشور با دادگاه‌های «نمایشی مسکو» مقایسه شد، ماکس وبر، کارل پوپر و چند اندیشمند دیگر و حتی کل سیستم آموزش علوم انسانی کشور به عنوان عوامل مؤثر در آنچه حکومت آن را «کودتای مخملی» می‌نامید، معرفی شدند و بازار کتاب‌های فلسفی هم در معرض تهدید شدید قرار گرفتند.
حکومت در حال حاضر می‌کوشد با پخش جلسات «اعتراف‌گیری» تحت عنوان «آسیب‌شناسی» از تلویزیون دولتی، زمینه را برای تخطئه‌ی هرچه بیشتر انتشار آثار متفکران غربی فراهم کند. در گزارشی که روزنامه‌ی دنیای اقتصاد از بازار کتاب ایران پس از انتخابات منتشر کرده است، متصدیان کتاب‌فروشی‌های تهران از «افت وحشتناک» فروش کتاب خبر داده‌اند. داریوش بارانی، مسئول فروش کتاب‌فروشی مهرگان می‌‌گوید که فروش کتاب به خاطر حوادث اخیر، سی درصد کاهش داشته است. فروشنده‌ی کتاب‌فروشی نشر نی نیز با تأیید این مسأله ، تأکید می‌کند که هنوز بازار کتاب به شرایط عادی بازنگشته است. اکنون، سه ماه پس از برگزاری انتخابات بحث‌انگیز ۲۲ خرداد، پیامدهای این مناقشه‌ی سیاسی برای بازار کتاب این بوده است: کتابِ کمتر، خواننده‌ی کمتر.
پدرام فتحی نام مستعار یک روزنامه‌نگار و وبلاگ‌نویس ایرانی است.
