تێكدانی مۆنومێنته‌كانی به‌عس خه‌ڵكی به‌غدا ده‌كات به دوو به‌شه‌وه
ره‌خنه‌گران ده‌ڵێن تێكدانی مۆنومێنته‌كانی سه‌رده‌می به‌عس هه‌نگاوێكی سیاسییه.
تێكدانی مۆنومێنته‌كانی به‌عس خه‌ڵكی به‌غدا ده‌كات به دوو به‌شه‌وه
ره‌خنه‌گران ده‌ڵێن تێكدانی مۆنومێنته‌كانی سه‌رده‌می به‌عس هه‌نگاوێكی سیاسییه.
.
ئه‌و مۆنومێنته، كه ناوی (لقاء) بوو، كه‌وتبووه چوارڕیانێكی گه‌ڕه‌كی مه‌نسوڕ له شاری به‌غدا و پێكهاتبوو له دوو پێكهاته‌ی به‌رزی كۆنكریتی و تۆزێ به‌ده‌وری یه‌كتردا لوولیان خواردبوو و به‌م دواییه تێكدرا.
به‌پێی راپۆرته‌كان، لیژنه‌یه‌ك كه سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق نوری مالیكی پێكی هێناوه بۆ رووخاندنی مۆنومێنته‌كانی به‌عس بڕیاری داوه كه‌وانه‌ی سه‌ركه‌وتن، كه مۆنومێنتێكی تره و پێكهاتووه له دوو شمشێری كانزایی گه‌وره و لێكیان داوه و به دوو ده‌ست به‌رزكراونه‌ته‌وه، تێك بدات.
له چاوپێكه‌وتنێكدا له‌گه‌ڵ IWPR له ٧ی شوبات، راوێژكاری سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق عه‌لی موسه‌وی وتی لیژنه‌كه له‌چواچێوه‌ی یاسای ریشه‌كێشكردنی به‌عس كارده‌كات.
به‌ڵام موسه‌وی رۆژی دواتر به IWPRی راگه‌یاند كه مالیكی فه‌رمانیكردووه تێكدانی مۆنومێنته‌كان بوه‌ستێنرێت چونكه هه‌ندێ له رێنماییه‌كانی خۆی "به‌هه‌ڵه لێكدراونه‌ته‌وه". ئێستا كه‌وانه‌ی سه‌ركه‌وتن هه‌ر له شوێنی خۆیه‌تی له ناوچه‌ی سه‌وز و خه‌ڵك ناتوانن بچنه ئه‌وێ.
ره‌خنه‌گران ده‌ڵێن هۆكاری تێكدانی مۆنومێنتی (لقاء) له گه‌ڕه‌كی مه‌نسوڕ روون و ئاشكرایه.
ئه‌وان ده‌ڵێن كاتی تێكدانی مۆنومێنته‌كه، كه ته‌نها چوار هه‌فته به‌ر له هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی عێراق بوو، ده‌ریده‌خات كه ئه‌و كاره فێڵێكی ته‌واو سیاسییه بۆ به‌ده‌ستهێنانی پاڵپشتیی شیعه‌كانی عێراق كه زۆرینه‌ن له وڵاتدا و رژێمی سه‌دام حوسێن په‌راوێزی خستبوون.
یاسای ریشه‌كێشكردنی به‌عس، كه به‌پێی راپۆرته‌كان بنه‌مای بڕیاری تێكدانی مۆنومێنته‌كان بووه، ماوه‌یه‌ك به‌ر له ئێستا بۆ دوورخستنه‌وه‌ی ٥٠٠ كاندید له هه‌ڵبژاردنی داهاتووی په‌رله‌مانی عێراق به‌كارهێنراوه.
دوورخستنه‌وه‌ی ئه‌و پاڵێوراوانه، كه هێشتا جێگای مشتومڕه له به‌غدا، سه‌ركرده‌كانی عه‌ره‌بی سوننه‌ی توڕه كردووه و رایانگه‌یاندووه ئه‌مه هه‌نگاوێكه له لایه‌ن حكومه‌تی شیعه‌زاڵی به‌غدا بۆ په‌راوێزخستنی ركابه‌ره‌كانی. هه‌روه‌ها به‌رپرسانی ئه‌مریكاش نیگه‌رانی خۆیان سه‌باره‌ت به دوورخستنه‌وه‌ی پاڵێوراوه‌كان ده‌ربڕیووه و هه‌روه‌ك دیاره زیاتر له‌وه نیگه‌رانن كه ره‌نگه بڕیاره‌كه گرژیی تائیفی لێبكه‌وێته‌وه و له به‌های هه‌ڵبژاردنی داهاتوو كه‌م بكاته‌وه.
له لایه‌كی تر، پاڵێوراوان ئه‌و بڕیاره‌یان ته‌میزكردۆته‌وه و ئه‌و هه‌نگاوه‌ش به‌رپرسانی شیعه‌ی توڕه كردووه كه هه‌وڵده‌ده‌ن به‌ته‌واوی حزبی به‌عس له عێراقدا ریشه‌كێش بكه‌ن.
نوره‌دین حه‌یالی، ئه‌ندامی په‌رله‌مانی عێراقه و سه‌ر به یه‌كێك له هاوپه‌یمانییه ركابه‌ره‌كانی مالیكییه، وتی رووخاندنی مۆنومێنته‌كانی سه‌رده‌می سه‌دام بۆ رازیكردنی ده‌نگده‌رانی شیعه‌یه.
"هه‌ر كه‌سێك مۆنومێنتێك تێك بدات، سۆزی تائیفه‌یه‌كی دیاریكراو به‌ده‌ست ده‌هێنێت و ئازاری هه‌ستی تائیفه‌یه‌كی تر ده‌دات،" حه‌یالی وتی. "ئه‌وه‌ی ئه‌و كاره‌ی كردووه خه‌می ده‌ستكه‌وتی خۆیه‌تی له هه‌ڵبژاردن، نه‌ك هه‌ستی خه‌ڵكه‌كه‌ی."
موسه‌وی ره‌تیكرده‌وه هه‌ڵبژاردن هۆكاری تێكدانی مۆنومێنته‌كان بێت.
"ئه‌مه هه‌نگاوێكه له ستراتیژییه‌ك كه پێشتر په‌سه‌نكراوه و پێكهاتووه له تێكدانی ئه‌و سیمبول و مۆنومێنت و په‌یكه‌رانه‌ی كه ره‌مزی سه‌دام یان حزبی به‌عسن،" موسه‌وی به IWPRی وت. "ئه‌م هه‌نگاوه به‌شێكه له یاسای ریشه‌كێشكردنی به‌عس كه خه‌ڵكی عێراق په‌سه‌ندیان كردووه."
له كانوونی دووه‌می ٢٠٠٨، په‌رله‌مانی عێراق یاسای ریشه‌كێشكردنی به‌عسی په‌سه‌ندكرد كه ناهێڵێت به‌رپرسه باڵاكانی پێشووی به‌عس جارێكی تر كاروباری وڵات بگرنه ده‌ست.
له كاتێكدا یاساكه ئه‌و رێوشوێنه توندانه‌ی كه دژی به‌عسییه‌كان له دوای شاڵاوه‌كه‌ی ئه‌مریكا له ٢٠٠٣دا ده‌كرابوون وه‌ك خۆی هێشتۆته‌وه، به‌ڵام سزای سه‌ر به‌رپرسه پله‌نزمه‌كانی سووك كردووه و هه‌ندێ كه‌سیش ئه‌و كاره‌یان به هه‌نگاوێكی گرنگ به ئاڕاسته‌ی ئاشتبوونه‌وه‌ی نیشتیمانی وه‌سف كرد.
به‌ر له په‌سه‌ندكردنی یاساكه، زۆرێك له‌و مۆنومێنتانه‌ی كه له‌نزیكه‌وه په‌یوه‌ندیان به سیاسه‌ت و كه‌سایه‌تی سه‌دامه‌وه هه‌بوو تێكدرابوون. په‌یكه‌ره‌كانی سه‌دام و ئه‌و به‌رهه‌مه شێوه‌كاریانه‌ی كه بۆ بره‌ودان به حزبه‌كه‌ی دروستكرابوون دوابه‌دوای شاڵاوه‌كه‌ی ئه‌مریكا ده‌ستبه‌جێ تێكدران.
مۆنومێنتی (لقاء) و كه‌وانه‌ی سه‌ركه‌وتن دوو له‌و مۆنومێنتانه بوون كه تێكنه‌درابوون. ره‌خنه‌گران ده‌ڵێن ئه‌و مۆنومێنتانه‌ی له‌م ماوه‌یه‌ی دواییدا تێكدراون ده‌بوایه بپارێزرێن چونكه هی به‌عس نین و گرنگییه‌كی زۆریان له‌ڕووی كلتووری و مێژووییه‌وه هه‌یه.
سه‌میر سه‌باح، ژمێریاره و خه‌ڵكی مه‌نسوڕه، وتی مۆنومێنتی (لقاء) ئه‌و كاتانه‌ی به‌بیر خه‌ڵك ده‌هێنایه‌وه كه له‌ده‌ره‌وه‌ی وڵات پشووی خۆیان به‌سه‌ر ده‌برد. ئه‌و مۆنومێنته كه‌وتبووه سه‌ر ئه‌و رێگایه‌ی به‌ره‌و ئوردن ده‌ڕوات و له‌وه‌ته‌ی له نه‌وه‌ده‌كانی سه‌ده‌ی رابردووه‌وه دروست كرابوو خاڵی به‌یه‌ك گه‌یشتی نێوان خه‌ڵك و شوفێره‌كانی به‌غدا بوو.
"ئه‌م مۆنومێنته په‌یوه‌ندی به سه‌دامه‌وه نییه، به‌ڵكو په‌یوه‌ندی به هه‌موو پیاو و ژنێكی ئه‌م گه‌ڕه‌كه‌وه هه‌یه،" سه‌باح وتی. "رووخاندنی ئه‌و مۆنومێنته كوشتنی ساتێكه له ژیانی ئێمه و واته كوشتنی بیره‌وه‌رییه‌كانی ئێمه‌یه."
شێوازی مۆنومێنته‌كه لێكدانه‌وه‌ی تری بۆ ده‌كرێت. به‌رپرسێك له‌و كۆمیته‌یه‌ی به‌رپرسه له رووخاندنی مۆنومێنته‌كانی سه‌رده‌می به‌عس كه داوایكرد ناوی ئاشكرا نه‌كرێت وتی مۆنومێنته‌كه ره‌مزی په‌یمانی نێوان سه‌دام و خه‌ڵكه‌كه‌یه‌تی.
كه‌وانه‌ی سه‌ركه‌وتن له كۆتایی شه‌ڕی نێوان عێراق و ئێران دروستكراوه و سه‌دام پێی وابوو وڵاته‌كه‌ی له‌و شه‌ڕه‌دا سه‌ركه‌وتوو بووه. باوه‌ڕوایه ئه‌و دوو ده‌سته كانزاییه‌ی كه دوو شمشێره‌كه‌یان به‌یه‌كدا كێشاوه له‌سه‌ر شێوه‌ی ده‌ستی سه‌دام دروستكرابن.
له نمایشه سه‌ربازییه‌كاندا، سه‌ربازانی عێراق به‌ژێر ئه‌و دوو ده‌سته‌دا ره‌ت ده‌بوون و ده‌وروبه‌ری ئه‌و دوو ده‌سته‌ش به كڵاوه جه‌نگییه‌كانی سه‌ربازانی ئێرانی رازاوه‌ته‌وه و ره‌مزی كوشتنی دوژمنن.
هه‌ندێ له هاوڵاتیانی عێراق پێیان باشه كه‌وانه‌ی سه‌ركه‌وتن وه‌ك رێزێك بۆ قوربانیدانی سه‌ربازه‌كانیان بهێڵرێته‌وه. هه‌ندێكی تر پێیان وایه ئه‌و مۆنومێنته سووكایه‌تیكردنه به‌و سه‌دان هه‌زار كه‌سه‌ی له‌و شه‌ڕه بێ مانایه‌دا گیانیان له‌ده‌ست داوه.
"بۆچی ده‌بێ مۆنومێنته‌كانی سه‌دام له‌سه‌ر خاكه‌كه‌مان بهێڵینه‌وه؟ رۆڵه‌كانی عێراقی نوێ نابێت به‌هیچ شێوه‌یه‌ك په‌یوه‌ندیان به كلتووری سه‌دامه‌وه هه‌بێت، كلتوورێك كه سه‌رتاپای خوێنه،" دایكی هانا، مامۆستایه و نه‌یویست ناوی ته‌واوی خۆی ئاشكرا بكات، وتی.
جه‌میل عه‌بد عه‌لی، كارمه‌ندی حكومه‌ته، پێی وابوو تێكدانی مۆنومێنته‌كانی رژێمی پێشوو ئه‌وه ده‌هێنێت كه ئاهه‌نگی بۆ ساز بكرێت.
"سه‌دام هیچی بۆ خه‌ڵكی عێراق نه‌كرد. ئه‌و هه‌ر خه‌ریكی به‌رپاكردنی شه‌ڕ و دروستكردنی كۆشك و په‌یكه‌ربوو بۆ خۆی،" عه‌لی وتی. "پیاوه‌كانی سه‌دام كوڕه‌كه‌میان له‌سێداره‌دا چونكه ره‌تیكرده‌وه په‌یوه‌ندی به سوپاوه بكات و به‌شداری له شه‌ڕی ئێراندا بكات. ده‌زانی چه‌ند خۆشحاڵ ده‌بم ئه‌گه‌ر ئه‌و مۆنومێنته كه ره‌مزێكه بۆ سه‌ركه‌وتنی سه‌دام تێك بدرێت؟"
به‌پێچه‌وانه‌وه، نه‌بی غازی، شوفێری ته‌كسییه له به‌غدا، وتی كه‌وانه‌ی سه‌ركه‌وتن ده‌بێت وه‌ك رێزێك به‌رامبه‌ر به‌و عێراقیانه‌ی له جه‌نگه‌كه‌دا كوژراون پارێزگاری لێ بكرێت.
"سه‌ربازه‌كانی عێراق گیانی خۆیان به‌ختكرد تا خاكه‌كه‌یان بپارێزن. ئایا رووخاندنی ئه‌و مۆنومێنته ئه‌وان زیندوو ده‌كاته‌وه؟" غازی پرسی. ئه‌و پێی وابوو تێكدانی مۆنومێنته‌كان له‌لایه‌ن سیاسه‌تمه‌دارانی شیعه‌وه به‌رنامه‌ی بۆ داڕێژراوه و "چاكه‌یه‌كه له‌گه‌ڵ حكومه‌تی ئێراندا ده‌یكه‌ن".
زۆرێك له سه‌ركرده‌كانی شیعه‌ی عێراق په‌یوه‌ندیی مێژووییان له‌گه‌ڵ رژێمی ئایینیی ئێراندا هه‌یه و له‌كاتی به‌رهه‌ڵستیكردنی سه‌دام ئه‌و په‌یوه‌ندیانه زیاتر به‌ره‌وپێش چوون. سیاسه‌تمه‌دارانی سوننه هه‌میشه ئه‌و سه‌ركردانه به‌وه تۆمه‌تبار ده‌كه‌ن كه فه‌رمان له ئێرانه‌وه وه‌رده‌گرن و ئه‌وانیش ئه‌و تۆمه‌تانه ره‌تده‌كه‌نه‌وه.
مه‌حمود ئه‌سوه‌د، به‌رپرسێكی پله‌به‌رزه له وه‌زاره‌تی رۆشنبیری عێراق و ئه‌ندامی ئه‌و كۆمیته‌یه‌شه كه بڕیار له‌سه‌ر رووخاندنی مۆنومێنته‌كانی سه‌رده‌می به‌عس ده‌دات، وتی مۆنومێنته كۆنه‌كان بۆیه رووخێنراون چونكه هانی "توندوتیژی و خوێن رشتن"یان ده‌دا.
"له‌شوێنی ئه‌وان مۆمومێنتی نوێ دروست ده‌كه‌ین كه له‌گه‌ڵ عێراقی نوێدا بگونجێن،" ئه‌و به IWPRی وت. "پێویسته به‌غدا بكه‌ینه پایته‌ختی عێراقێك كه نه به‌رامبه‌ر به ئێران و نه به‌رامبه‌ر به هه‌ر دراوسێیه‌كی تری رق و هه‌ستی تۆڵه‌سه‌ندنه‌وه‌ی نه‌بێت."
حه‌كیم عه‌بدولزه‌هره، به‌رپرسێكی پله‌به‌رزه له شاره‌وانی به‌غدا، ئه‌ویش به‌رگری له پلانی رووخاندنی مۆنومێنته‌كان كرد و ئاماژه‌ی بۆ ئه‌وه‌ش كرد كه ته‌نها ئه‌و مۆنومێنتانه ده‌ڕووخێنن كه ره‌مزی ئایدیۆلۆژیای به‌عسن.
هه‌ر یه‌كه له زه‌هره و ئه‌سوه‌د وتیان دوا بڕیار كه بۆ رووخاندنی مۆنومێنته‌كان ده‌رچووه هه‌ر یه‌كه له كه‌وانه‌ی سه‌ركه‌وتن و مۆنومێنتی (لقاء)یشی گرتۆته‌وه. هه‌ردووكیان به IWPRیان راگه‌یاند كه بڕیاره‌كه راسته‌وخۆ له لایه‌ن مالیكییه‌وه ده‌كراوه.
له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش، موسه‌وی، یاریده‌ده‌ره‌كه‌ی مالیكی، وتی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق فه‌رمانی ده‌كردووه تێكدانی ئه‌و مۆنومێنتانه بوه‌ستێنرێت كه ره‌مزی "سه‌دام حوسێن و شه‌ڕه‌كانی و حزبه‌كه‌ی نین".
له وه‌ڵامی پرسیارێكدا سه‌باره‌ت به تێكدانی كه‌وانه‌ی سه‌ركه‌وتن به‌هۆی ئه‌وه‌ی بۆ یادكردنه‌وه‌ی شه‌ڕی ئێران له لایه‌ن سه‌دامه‌وه دروستكراوه، موسه‌وی وتی له‌ئێستادا هیچ پلانێك له‌ئارادا نییه بۆ تێكدانی به‌ڵام له‌وانه‌یه له داهاتوودا بگوازرێته‌وه بۆ مۆزه‌خانه‌یه‌ك.
"له‌وانه‌یه بڕیار له‌سه‌ر هێشتنه‌وه‌ی ئه‌و مۆنومێنته بده‌ین، نه‌ك له‌به‌ر ئه‌وه‌ی سه‌داممان خۆش ده‌وێت، به‌ڵكو له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌و مۆنومێنته به‌ڵگه‌یه له‌سه‌ر تاوانه‌كانی سه‌دام،" موسه‌وی وتی.
له وه‌ڵامی پرسیارێكدا كه بۆچی پلانی تێكدانی مۆنومێنته‌كان سه‌ره‌تا كه‌وانه‌ی سه‌ركه‌وتنی ده‌گرته‌وه، موسه‌وی وتی، "هه‌ندێجار به‌رپرسان و لیژنه‌كان به‌هه‌ڵه له فه‌رمانه‌كان ده‌گه‌ن".
سه‌رۆكی كۆمیته‌ی كلتوور و گه‌شتوگوزار له په‌رله‌مانی عێراق وتی مۆنومێنتی وه‌ك كه‌وانه‌ی سه‌ركه‌وتن ده‌كرێت بگوازرێنه‌وه بۆ مۆزه‌خانه‌یه‌ك به‌ڵام تێكدانیان "قبوڵ ناكرێت".
"ئه‌گه‌ر خه‌ڵكی عێراق رقیان له‌و مۆنومێنتانه ده‌بێته‌وه له‌به‌ر ئه‌وه‌ی تاوانه‌كانی سه‌دامیان بیردێننه‌وه، پێویسته لایان بده‌ین و له چاوی خه‌ڵك دووریان بخه‌ینه‌وه،" موفید جه‌زائیری، یه‌كێكه له به‌رپرسانی حزبی شیوعی عێراق، وتی.
حاڵی حاز، كه‌وانه‌ی سه‌ركه‌وتن هێشتا له جێگای خۆیه‌تی له ناوچه‌ی سه‌وز. ورده به‌ردێكی زۆر و پۆڵای تێكئاڵاو وه‌ك پاشماوه له‌شوێنی مۆنومێنته‌كه‌ی گه‌ڕه‌كی مه‌نسوڕ ماونه‌ته‌وه.
سه‌لیم حه‌سه‌نی رۆژنامه‌نووسێكی راهێنراوی IWPRه له به‌غدا. عه‌بیر محه‌مه‌د موحه‌ریری ناوخۆیی IWPRه له به‌غدا.
ئه‌و مۆنومێنته، كه ناوی (لقاء) بوو، كه‌وتبووه چوارڕیانێكی گه‌ڕه‌كی مه‌نسوڕ له شاری به‌غدا و پێكهاتبوو له دوو پێكهاته‌ی به‌رزی كۆنكریتی و تۆزێ به‌ده‌وری یه‌كتردا لوولیان خواردبوو و به‌م دواییه تێكدرا.
به‌پێی راپۆرته‌كان، لیژنه‌یه‌ك كه سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق نوری مالیكی پێكی هێناوه بۆ رووخاندنی مۆنومێنته‌كانی به‌عس بڕیاری داوه كه‌وانه‌ی سه‌ركه‌وتن، كه مۆنومێنتێكی تره و پێكهاتووه له دوو شمشێری كانزایی گه‌وره و لێكیان داوه و به دوو ده‌ست به‌رزكراونه‌ته‌وه، تێك بدات.
له چاوپێكه‌وتنێكدا له‌گه‌ڵ IWPR له ٧ی شوبات، راوێژكاری سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق عه‌لی موسه‌وی وتی لیژنه‌كه له‌چواچێوه‌ی یاسای ریشه‌كێشكردنی به‌عس كارده‌كات.
به‌ڵام موسه‌وی رۆژی دواتر به IWPRی راگه‌یاند كه مالیكی فه‌رمانیكردووه تێكدانی مۆنومێنته‌كان بوه‌ستێنرێت چونكه هه‌ندێ له رێنماییه‌كانی خۆی "به‌هه‌ڵه لێكدراونه‌ته‌وه". ئێستا كه‌وانه‌ی سه‌ركه‌وتن هه‌ر له شوێنی خۆیه‌تی له ناوچه‌ی سه‌وز و خه‌ڵك ناتوانن بچنه ئه‌وێ.
ره‌خنه‌گران ده‌ڵێن هۆكاری تێكدانی مۆنومێنتی (لقاء) له گه‌ڕه‌كی مه‌نسوڕ روون و ئاشكرایه.
ئه‌وان ده‌ڵێن كاتی تێكدانی مۆنومێنته‌كه، كه ته‌نها چوار هه‌فته به‌ر له هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی عێراق بوو، ده‌ریده‌خات كه ئه‌و كاره فێڵێكی ته‌واو سیاسییه بۆ به‌ده‌ستهێنانی پاڵپشتیی شیعه‌كانی عێراق كه زۆرینه‌ن له وڵاتدا و رژێمی سه‌دام حوسێن په‌راوێزی خستبوون.
یاسای ریشه‌كێشكردنی به‌عس، كه به‌پێی راپۆرته‌كان بنه‌مای بڕیاری تێكدانی مۆنومێنته‌كان بووه، ماوه‌یه‌ك به‌ر له ئێستا بۆ دوورخستنه‌وه‌ی ٥٠٠ كاندید له هه‌ڵبژاردنی داهاتووی په‌رله‌مانی عێراق به‌كارهێنراوه.
دوورخستنه‌وه‌ی ئه‌و پاڵێوراوانه، كه هێشتا جێگای مشتومڕه له به‌غدا، سه‌ركرده‌كانی عه‌ره‌بی سوننه‌ی توڕه كردووه و رایانگه‌یاندووه ئه‌مه هه‌نگاوێكه له لایه‌ن حكومه‌تی شیعه‌زاڵی به‌غدا بۆ په‌راوێزخستنی ركابه‌ره‌كانی. هه‌روه‌ها به‌رپرسانی ئه‌مریكاش نیگه‌رانی خۆیان سه‌باره‌ت به دوورخستنه‌وه‌ی پاڵێوراوه‌كان ده‌ربڕیووه و هه‌روه‌ك دیاره زیاتر له‌وه نیگه‌رانن كه ره‌نگه بڕیاره‌كه گرژیی تائیفی لێبكه‌وێته‌وه و له به‌های هه‌ڵبژاردنی داهاتوو كه‌م بكاته‌وه.
له لایه‌كی تر، پاڵێوراوان ئه‌و بڕیاره‌یان ته‌میزكردۆته‌وه و ئه‌و هه‌نگاوه‌ش به‌رپرسانی شیعه‌ی توڕه كردووه كه هه‌وڵده‌ده‌ن به‌ته‌واوی حزبی به‌عس له عێراقدا ریشه‌كێش بكه‌ن.
نوره‌دین حه‌یالی، ئه‌ندامی په‌رله‌مانی عێراقه و سه‌ر به یه‌كێك له هاوپه‌یمانییه ركابه‌ره‌كانی مالیكییه، وتی رووخاندنی مۆنومێنته‌كانی سه‌رده‌می سه‌دام بۆ رازیكردنی ده‌نگده‌رانی شیعه‌یه.
"هه‌ر كه‌سێك مۆنومێنتێك تێك بدات، سۆزی تائیفه‌یه‌كی دیاریكراو به‌ده‌ست ده‌هێنێت و ئازاری هه‌ستی تائیفه‌یه‌كی تر ده‌دات،" حه‌یالی وتی. "ئه‌وه‌ی ئه‌و كاره‌ی كردووه خه‌می ده‌ستكه‌وتی خۆیه‌تی له هه‌ڵبژاردن، نه‌ك هه‌ستی خه‌ڵكه‌كه‌ی."
موسه‌وی ره‌تیكرده‌وه هه‌ڵبژاردن هۆكاری تێكدانی مۆنومێنته‌كان بێت.
"ئه‌مه هه‌نگاوێكه له ستراتیژییه‌ك كه پێشتر په‌سه‌نكراوه و پێكهاتووه له تێكدانی ئه‌و سیمبول و مۆنومێنت و په‌یكه‌رانه‌ی كه ره‌مزی سه‌دام یان حزبی به‌عسن،" موسه‌وی به IWPRی وت. "ئه‌م هه‌نگاوه به‌شێكه له یاسای ریشه‌كێشكردنی به‌عس كه خه‌ڵكی عێراق په‌سه‌ندیان كردووه."
له كانوونی دووه‌می ٢٠٠٨، په‌رله‌مانی عێراق یاسای ریشه‌كێشكردنی به‌عسی په‌سه‌ندكرد كه ناهێڵێت به‌رپرسه باڵاكانی پێشووی به‌عس جارێكی تر كاروباری وڵات بگرنه ده‌ست.
له كاتێكدا یاساكه ئه‌و رێوشوێنه توندانه‌ی كه دژی به‌عسییه‌كان له دوای شاڵاوه‌كه‌ی ئه‌مریكا له ٢٠٠٣دا ده‌كرابوون وه‌ك خۆی هێشتۆته‌وه، به‌ڵام سزای سه‌ر به‌رپرسه پله‌نزمه‌كانی سووك كردووه و هه‌ندێ كه‌سیش ئه‌و كاره‌یان به هه‌نگاوێكی گرنگ به ئاڕاسته‌ی ئاشتبوونه‌وه‌ی نیشتیمانی وه‌سف كرد.
به‌ر له په‌سه‌ندكردنی یاساكه، زۆرێك له‌و مۆنومێنتانه‌ی كه له‌نزیكه‌وه په‌یوه‌ندیان به سیاسه‌ت و كه‌سایه‌تی سه‌دامه‌وه هه‌بوو تێكدرابوون. په‌یكه‌ره‌كانی سه‌دام و ئه‌و به‌رهه‌مه شێوه‌كاریانه‌ی كه بۆ بره‌ودان به حزبه‌كه‌ی دروستكرابوون دوابه‌دوای شاڵاوه‌كه‌ی ئه‌مریكا ده‌ستبه‌جێ تێكدران.
مۆنومێنتی (لقاء) و كه‌وانه‌ی سه‌ركه‌وتن دوو له‌و مۆنومێنتانه بوون كه تێكنه‌درابوون. ره‌خنه‌گران ده‌ڵێن ئه‌و مۆنومێنتانه‌ی له‌م ماوه‌یه‌ی دواییدا تێكدراون ده‌بوایه بپارێزرێن چونكه هی به‌عس نین و گرنگییه‌كی زۆریان له‌ڕووی كلتووری و مێژووییه‌وه هه‌یه.
سه‌میر سه‌باح، ژمێریاره و خه‌ڵكی مه‌نسوڕه، وتی مۆنومێنتی (لقاء) ئه‌و كاتانه‌ی به‌بیر خه‌ڵك ده‌هێنایه‌وه كه له‌ده‌ره‌وه‌ی وڵات پشووی خۆیان به‌سه‌ر ده‌برد. ئه‌و مۆنومێنته كه‌وتبووه سه‌ر ئه‌و رێگایه‌ی به‌ره‌و ئوردن ده‌ڕوات و له‌وه‌ته‌ی له نه‌وه‌ده‌كانی سه‌ده‌ی رابردووه‌وه دروست كرابوو خاڵی به‌یه‌ك گه‌یشتی نێوان خه‌ڵك و شوفێره‌كانی به‌غدا بوو.
"ئه‌م مۆنومێنته په‌یوه‌ندی به سه‌دامه‌وه نییه، به‌ڵكو په‌یوه‌ندی به هه‌موو پیاو و ژنێكی ئه‌م گه‌ڕه‌كه‌وه هه‌یه،" سه‌باح وتی. "رووخاندنی ئه‌و مۆنومێنته كوشتنی ساتێكه له ژیانی ئێمه و واته كوشتنی بیره‌وه‌رییه‌كانی ئێمه‌یه."
شێوازی مۆنومێنته‌كه لێكدانه‌وه‌ی تری بۆ ده‌كرێت. به‌رپرسێك له‌و كۆمیته‌یه‌ی به‌رپرسه له رووخاندنی مۆنومێنته‌كانی سه‌رده‌می به‌عس كه داوایكرد ناوی ئاشكرا نه‌كرێت وتی مۆنومێنته‌كه ره‌مزی په‌یمانی نێوان سه‌دام و خه‌ڵكه‌كه‌یه‌تی.
كه‌وانه‌ی سه‌ركه‌وتن له كۆتایی شه‌ڕی نێوان عێراق و ئێران دروستكراوه و سه‌دام پێی وابوو وڵاته‌كه‌ی له‌و شه‌ڕه‌دا سه‌ركه‌وتوو بووه. باوه‌ڕوایه ئه‌و دوو ده‌سته كانزاییه‌ی كه دوو شمشێره‌كه‌یان به‌یه‌كدا كێشاوه له‌سه‌ر شێوه‌ی ده‌ستی سه‌دام دروستكرابن.
له نمایشه سه‌ربازییه‌كاندا، سه‌ربازانی عێراق به‌ژێر ئه‌و دوو ده‌سته‌دا ره‌ت ده‌بوون و ده‌وروبه‌ری ئه‌و دوو ده‌سته‌ش به كڵاوه جه‌نگییه‌كانی سه‌ربازانی ئێرانی رازاوه‌ته‌وه و ره‌مزی كوشتنی دوژمنن.
هه‌ندێ له هاوڵاتیانی عێراق پێیان باشه كه‌وانه‌ی سه‌ركه‌وتن وه‌ك رێزێك بۆ قوربانیدانی سه‌ربازه‌كانیان بهێڵرێته‌وه. هه‌ندێكی تر پێیان وایه ئه‌و مۆنومێنته سووكایه‌تیكردنه به‌و سه‌دان هه‌زار كه‌سه‌ی له‌و شه‌ڕه بێ مانایه‌دا گیانیان له‌ده‌ست داوه.
"بۆچی ده‌بێ مۆنومێنته‌كانی سه‌دام له‌سه‌ر خاكه‌كه‌مان بهێڵینه‌وه؟ رۆڵه‌كانی عێراقی نوێ نابێت به‌هیچ شێوه‌یه‌ك په‌یوه‌ندیان به كلتووری سه‌دامه‌وه هه‌بێت، كلتوورێك كه سه‌رتاپای خوێنه،" دایكی هانا، مامۆستایه و نه‌یویست ناوی ته‌واوی خۆی ئاشكرا بكات، وتی.
جه‌میل عه‌بد عه‌لی، كارمه‌ندی حكومه‌ته، پێی وابوو تێكدانی مۆنومێنته‌كانی رژێمی پێشوو ئه‌وه ده‌هێنێت كه ئاهه‌نگی بۆ ساز بكرێت.
"سه‌دام هیچی بۆ خه‌ڵكی عێراق نه‌كرد. ئه‌و هه‌ر خه‌ریكی به‌رپاكردنی شه‌ڕ و دروستكردنی كۆشك و په‌یكه‌ربوو بۆ خۆی،" عه‌لی وتی. "پیاوه‌كانی سه‌دام كوڕه‌كه‌میان له‌سێداره‌دا چونكه ره‌تیكرده‌وه په‌یوه‌ندی به سوپاوه بكات و به‌شداری له شه‌ڕی ئێراندا بكات. ده‌زانی چه‌ند خۆشحاڵ ده‌بم ئه‌گه‌ر ئه‌و مۆنومێنته كه ره‌مزێكه بۆ سه‌ركه‌وتنی سه‌دام تێك بدرێت؟"
به‌پێچه‌وانه‌وه، نه‌بی غازی، شوفێری ته‌كسییه له به‌غدا، وتی كه‌وانه‌ی سه‌ركه‌وتن ده‌بێت وه‌ك رێزێك به‌رامبه‌ر به‌و عێراقیانه‌ی له جه‌نگه‌كه‌دا كوژراون پارێزگاری لێ بكرێت.
"سه‌ربازه‌كانی عێراق گیانی خۆیان به‌ختكرد تا خاكه‌كه‌یان بپارێزن. ئایا رووخاندنی ئه‌و مۆنومێنته ئه‌وان زیندوو ده‌كاته‌وه؟" غازی پرسی. ئه‌و پێی وابوو تێكدانی مۆنومێنته‌كان له‌لایه‌ن سیاسه‌تمه‌دارانی شیعه‌وه به‌رنامه‌ی بۆ داڕێژراوه و "چاكه‌یه‌كه له‌گه‌ڵ حكومه‌تی ئێراندا ده‌یكه‌ن".
زۆرێك له سه‌ركرده‌كانی شیعه‌ی عێراق په‌یوه‌ندیی مێژووییان له‌گه‌ڵ رژێمی ئایینیی ئێراندا هه‌یه و له‌كاتی به‌رهه‌ڵستیكردنی سه‌دام ئه‌و په‌یوه‌ندیانه زیاتر به‌ره‌وپێش چوون. سیاسه‌تمه‌دارانی سوننه هه‌میشه ئه‌و سه‌ركردانه به‌وه تۆمه‌تبار ده‌كه‌ن كه فه‌رمان له ئێرانه‌وه وه‌رده‌گرن و ئه‌وانیش ئه‌و تۆمه‌تانه ره‌تده‌كه‌نه‌وه.
مه‌حمود ئه‌سوه‌د، به‌رپرسێكی پله‌به‌رزه له وه‌زاره‌تی رۆشنبیری عێراق و ئه‌ندامی ئه‌و كۆمیته‌یه‌شه كه بڕیار له‌سه‌ر رووخاندنی مۆنومێنته‌كانی سه‌رده‌می به‌عس ده‌دات، وتی مۆنومێنته كۆنه‌كان بۆیه رووخێنراون چونكه هانی "توندوتیژی و خوێن رشتن"یان ده‌دا.
"له‌شوێنی ئه‌وان مۆمومێنتی نوێ دروست ده‌كه‌ین كه له‌گه‌ڵ عێراقی نوێدا بگونجێن،" ئه‌و به IWPRی وت. "پێویسته به‌غدا بكه‌ینه پایته‌ختی عێراقێك كه نه به‌رامبه‌ر به ئێران و نه به‌رامبه‌ر به هه‌ر دراوسێیه‌كی تری رق و هه‌ستی تۆڵه‌سه‌ندنه‌وه‌ی نه‌بێت."
حه‌كیم عه‌بدولزه‌هره، به‌رپرسێكی پله‌به‌رزه له شاره‌وانی به‌غدا، ئه‌ویش به‌رگری له پلانی رووخاندنی مۆنومێنته‌كان كرد و ئاماژه‌ی بۆ ئه‌وه‌ش كرد كه ته‌نها ئه‌و مۆنومێنتانه ده‌ڕووخێنن كه ره‌مزی ئایدیۆلۆژیای به‌عسن.
هه‌ر یه‌كه له زه‌هره و ئه‌سوه‌د وتیان دوا بڕیار كه بۆ رووخاندنی مۆنومێنته‌كان ده‌رچووه هه‌ر یه‌كه له كه‌وانه‌ی سه‌ركه‌وتن و مۆنومێنتی (لقاء)یشی گرتۆته‌وه. هه‌ردووكیان به IWPRیان راگه‌یاند كه بڕیاره‌كه راسته‌وخۆ له لایه‌ن مالیكییه‌وه ده‌كراوه.
له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش، موسه‌وی، یاریده‌ده‌ره‌كه‌ی مالیكی، وتی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق فه‌رمانی ده‌كردووه تێكدانی ئه‌و مۆنومێنتانه بوه‌ستێنرێت كه ره‌مزی "سه‌دام حوسێن و شه‌ڕه‌كانی و حزبه‌كه‌ی نین".
له وه‌ڵامی پرسیارێكدا سه‌باره‌ت به تێكدانی كه‌وانه‌ی سه‌ركه‌وتن به‌هۆی ئه‌وه‌ی بۆ یادكردنه‌وه‌ی شه‌ڕی ئێران له لایه‌ن سه‌دامه‌وه دروستكراوه، موسه‌وی وتی له‌ئێستادا هیچ پلانێك له‌ئارادا نییه بۆ تێكدانی به‌ڵام له‌وانه‌یه له داهاتوودا بگوازرێته‌وه بۆ مۆزه‌خانه‌یه‌ك.
"له‌وانه‌یه بڕیار له‌سه‌ر هێشتنه‌وه‌ی ئه‌و مۆنومێنته بده‌ین، نه‌ك له‌به‌ر ئه‌وه‌ی سه‌داممان خۆش ده‌وێت، به‌ڵكو له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌و مۆنومێنته به‌ڵگه‌یه له‌سه‌ر تاوانه‌كانی سه‌دام،" موسه‌وی وتی.
له وه‌ڵامی پرسیارێكدا كه بۆچی پلانی تێكدانی مۆنومێنته‌كان سه‌ره‌تا كه‌وانه‌ی سه‌ركه‌وتنی ده‌گرته‌وه، موسه‌وی وتی، "هه‌ندێجار به‌رپرسان و لیژنه‌كان به‌هه‌ڵه له فه‌رمانه‌كان ده‌گه‌ن".
سه‌رۆكی كۆمیته‌ی كلتوور و گه‌شتوگوزار له په‌رله‌مانی عێراق وتی مۆنومێنتی وه‌ك كه‌وانه‌ی سه‌ركه‌وتن ده‌كرێت بگوازرێنه‌وه بۆ مۆزه‌خانه‌یه‌ك به‌ڵام تێكدانیان "قبوڵ ناكرێت".
"ئه‌گه‌ر خه‌ڵكی عێراق رقیان له‌و مۆنومێنتانه ده‌بێته‌وه له‌به‌ر ئه‌وه‌ی تاوانه‌كانی سه‌دامیان بیردێننه‌وه، پێویسته لایان بده‌ین و له چاوی خه‌ڵك دووریان بخه‌ینه‌وه،" موفید جه‌زائیری، یه‌كێكه له به‌رپرسانی حزبی شیوعی عێراق، وتی.
حاڵی حاز، كه‌وانه‌ی سه‌ركه‌وتن هێشتا له جێگای خۆیه‌تی له ناوچه‌ی سه‌وز. ورده به‌ردێكی زۆر و پۆڵای تێكئاڵاو وه‌ك پاشماوه له‌شوێنی مۆنومێنته‌كه‌ی گه‌ڕه‌كی مه‌نسوڕ ماونه‌ته‌وه.
سه‌لیم حه‌سه‌نی رۆژنامه‌نووسێكی راهێنراوی IWPRه له به‌غدا. عه‌بیر محه‌مه‌د موحه‌ریری ناوخۆیی IWPRه له به‌غدا.
