Një Optimist i Frikësuar: një intervistë me Arbër Xhaferrin

IWPR: Sie shpjegoni shpërthimin e dhunës në Maqedoni?

Arbeër Xhaferri: Unë e shpjegoj këtë si një kompeticion etnik: kujt i përket shteti? Maqedonasit duan të krijojnë një shtet si një pronë të tyre etnike. Shqiptarët nuk e pranojnë këtë, dhe këtu fillon konflikti.

IWPR: Pas zgjedhjeve në vitin 1998, u duk sikur kishte një vullnet të ri për të realizuar ndryshime të vërteta për Shqiptarët. Pra, përse po përballemi me një konflikt të tillë në Maqedoni?

AXH: Në vitin 1998 ne filluam të bënim ndryshime në kushtetutën e Maqedonisë, e cila e përshkruan Maqedoninë si shtet të Maqedonasve - ku gjuha zyrtare është Maqedonishtja, alfabeti zyrtar është ai Cirilik, dhe feja zyrtare është Ortodoksia. Shqiptarët janë shumë të zemëruar me këtë lloj dëshire për pronësi, por natyrisht burimi i krizës është pikërisht kushtetuta.

IWPR: A nuk është më e mundur që ndryshimet të arrihen me anë të politikanëve si vetë ju dhe jo nëpërmjet luftëtarëve të UCK-së?

AXH: Unë jam përpjekur të merrem me pasojat dhe jo me burimin e konfliktit. Unë nuk kam pasur sukses në ndryshimin e kushtetutës. Nuk ekziston vullneti i duhur nga Maqedonasit për ta bërë një gjë të tillë. Vizioni im ka qenë që Maqedonia më parë të integrohet në Komunitetin Europian dhe më pas të futen standartet Europiane. Në këtë mënyrë unë kam parë një mënyrë të vërtetë për të ndryshuar kushtetutën.

IWPR: Pra, ju keni qenë i gatshëm të prisni?

AXH: Unë kam qenë i përgatitur për një garë të gjatë. Por të tjerët kanë dashur një garë shpejtësie.

IWPR: Disa komentatorë Maqedonas kanë thënë se inisiatorët e vërtetë të dhunës janë kriminelë të cilët veprojnë për të mbrojtur interesat e kontrabandës dhe tregut të zi që kontrollojnë. A jeni dakort me këtë vlerësim?

AXH: Unë nuk e besoj këtë. Pas kësaj kryengritjeje qëndrojnë idealistë Shqiptarë dhe drejtuesit e tyre nuk jaë të përfshirë në aktivitete kriminale. Ndoshta, disa ushtarë kanë një të kaluar kriminale, por ata nuk luajnë ndonjë rol të rëndësishëm në procesin e vendim marrjes.

IWPR: Dhe shumë prej tyre janë nga Kosova?

AXH: Gjatë luftës në Kosovë kanë marrë pjesë më shumë Shqiptarë nga Maqedonia në Ushtrinë Clirimtare të Kosovës sesa Kosovarë që po luftojnë tani në Maqedoni. Mund të ketë disa kosovarë, por mbi 90 përqind e anëtarëve të Ushtrisë Clirimtare Kombëtare janë Shqiptarë nga Maqedonia.

IWPR: Ju keni thënë se keni kontakte indirekte me drejtuesit e UCK-së.

AXH: Unë duhet të kem kontakte me ta për ti bindur të ulin armët dhe ti japin një mundësi dialogut.

IWPR: A po thoni se është marrë një vendim për të mos luftuar ndaj ofensivës ushtarake të qeverisë Maqedonase?

AXH: Po. Ata kanë ulur armët për shkak të presionit nga politikanët në Shqipëri, Kosovë dhe Maqedoni, dhe gjithashtu nga NATO-ja, Komuniteti Europian dhe Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Havier Solana, duke ardhur në Tetovë, ka hapur një shpresë që mund të bëhen ndryshime në shtet nëpërmjet bisedimeve.

IWPR: A u ka bërë ndonjë premtim Solana Shqiptarëve?

AXH: Jo. Por ai ka folur për nevojën e reformave në shoqëri, nevojën për dialog për të ulur armët. Dhe të gjithë nga pala Shqiptare kanë rënë dakort. Tani komuniteti ndërkombëtar ka ofruar një zgjidhje të saktë. Por ne nuk jemi në gjendje ta zbatojmë vetë. Ne nuk kemi mundësi ta bëjmë një gjë të tillë. Për këtë do të na duhet ndihma e BE-së, NATO-s dhe OSBE-së.

IWPR: Ju keni thënë se nuk keni në plan të shkoni në Luksemburg në datën 9 Prill për të marrë pjesë në ceremoninë e nënshkrimit të marrëveshjes së stabilitetit me Bashkimin Europian nëse nuk ka shenja të dukeshme për progres në dialog.

AXH: Ne kemi pasur një konflikt, një luftë në Maqedoni. Kemi bërë një presion të paimagjinueshëm ndaj luftëtarëve në male për të ulur armët. Por kjo gjë është pranuar me kusht që të fillojnë bisedimet. Për momentin nuk ka shenja të tilla. Presidenti na ka thirrur për bisedime dhe për të pirë ndonjë kafe. Por ai nuk ka asnjë mandat për të zgjidhur problemet. Dhe diskutimi në parlament do të krijojë më tepër tensione sesa zgjidhje.

IWPR: Cfare dialogu kërkoni ju?

AXH: Në vitin 1991 shumica Maqedonase përgatiti kushtetutën kundër dëshirës së pakicës Shqiptare. Që prej asaj kohe, ne kemi patur bisedime të vazhdueshme dhe konflikte të vazhdueshme mbi konceptin e shtetit.

Por koncepti i shtetit - kushtetuta e shtetit - nuk përputhet me realitetin shumë etnik. Pra tani çështja shtrohet nëse do të ndryshojmë realitetin nëpërmjet spastrimit etnik apo duke ndryshuar konceptin e shtetit?

IWPR: Gjatë javëve të fundit ju keni bërë disa deklarata disi kontradiktore, një herë duke e paraqitur veten shumë pranë qeverisë dhe herë tjetër duke lënë të kuptohet se mund të largoheni prej saj. Ndonjëherë keni qenë shumë kritik ndaj UCK-së dhe ndonjëherë keni pranuar se ata kanë "të drejtën" të vazhdojnë luftën e tyre nëse bisedimet nuk japin rezultat. A ka ndryshuar pozicioni juaj?

AXH: Jo. Ky është një interpretim i gabuar. Unë asnjëherë nuk e kam pranuar luftën e armatosur si një mjet për të arritur synime politike. Unë jam i vendosur për zgjidhjen politike. Unë nuk jam një militarist.

Por dua të theksoj diçka shumë të rëndësishme: kërkesat e luftëtarëve janë të njëjtat me ato që kemi edhe ne.

IWPR: Keni thënë se nëse nuk arrihet progres për disa pika të rëndësishme, prisni që shumë të rinj të bashkohen me UCK-në?

AXH: Po. Shumë kanë shokë nëpër male. Të tjerë kanë të afërm. Dhe nëse autoritetet Maqedonase tregohen të ashpër dhe mizor në ofensivat e tyre, mund të bëjë që shumë Shqiptarë të tjerë të bashkohen me UCK-në.

IWPR: A mendoni se UCK-ja duhet të përfaqësohet direkt në bisedime?

AXH: Për mua do të ishte më e lehtë. Por unë nuk dua të kërkojë diçka të tillë zyrtarisht, sepse kjo do të shkaktonte një reagim negativ në komunitetin ndërkombëtar. Unë do të jem shumë i ashppër në bisedime.

IWPR: Maqedonasit kërkojnë që Shqiptarët të konfirmojnë integritetin dhe unitetin e shtetit. Nëse në këto bisedime nuk marrin pjesë luftëtarët, si mund të deklaroni ju një gjë të tillë?

AXH: Maqedonasit kërkojnë që Shqiptarët të bëjnë të njëjtat deklarata tre herë para dhe tre herë pas buke. Ne jemi për integritetin e shtetit. Unë jam lodhur tashmë duke bërë të njëjtat deklarata.

IWPR: Cfarë ndryshimesh esenciale duhet të arrijnë bisedimet që të sigurojnë mos fillimin e luftimeve?

AXH: Së pari duhet të ndryshojë kushtetuta si nxitësja e krizës. Së dyti është proporcioni i përfaqësimit të Shqiptarëve në institucionet shtetërore. Së treti rregjistrimi i popullsisë.

IWPR: Duket sikur ju keni parasysh që këto gjëra duhet të zgjidhen brenda një periudhe kohe një mujore. A është e vërtetë?

AXH: Ne duhet të jemi konstruktiv. Partitë politike Shqiptare janë të gatëshme të luftojnë kundër kërkesave radikale të Shqiptarëve destruktiv, për federalizëm dhe kantonizim. Ne jemi të gatshëm të të vazhdojmë pa armë dhe të ruajmë integritetin dhe unitetin e shtetit. Në anën tjetër, ekstremizmi Maqedonas është i mishëruar në kushtetutë. Ata kanë institucionalizuar ekstremizmin e tyre. çdo shtet dhe shoqëri ka elementët e tij radikalë por forcat demokratike duhet të punojnë haptazi kundër tyre.

IWPR: Preambula e kushtetutës i referohet Maqedonisë si shtet i "Maqedonasve dhe të tjerëve". A do të konsideroni një formulë, e cila në vend të shtonte Shqiptarët, të hiqte të gjithë referencat ndaj nacionaliteteve, kështu që Maqedonia të ishte një shtet civil. Ju do të arrinit të shmangnit deklarimin e Maqedonasve për avantazhin kombëtar, por do të linit më një anë kërkesën e disa Shqiptarëve që të dy komunitetet më të mëdha duhet të deklarohen kombe të barabartë.

AXH: Kam frikë se shtetet shumë etnike nuk mund të jenë shtete krejtësisht civile. Në fund të fundit duhet shtruar pyetja: kush është civil? Në çfarë gjuhe duhet të flasë? Nëse Maqedonasit duan të krijojnë një shoqëri civile, dhe civili është Maqedonas, flet gjuhën Maqedonase, ne përsëri duhet të shtrojmë pyetjen, kush është ai?

IWPR: Por a do të jeni i gatshëm të konsideroni një lëshim në këtë pikë, sepse siç e dini ky argument për të shtuar edhe Shqiptarët në preambulën e kushtetutës nuk është shumë i pranueshëm për Maqedonasit? Nëse do të bëhej ndonjë ndryshim, ata do të preferonin që ky dokument të bëhej krejtësisht civil.

AXH: Po. Nëse është e mundur që çështja e gjuhës të zgjidhet nëpërmjet ligjeve të tjera, atëherë ne do të pranonim përcaktimin e Maqedonisë si një shoqëri civile.

IWPR: Në një situatë kaq të ndryshueshme, a ka ndonjë mundësi për një ribërje të politikës Shqiptare? A do të ndryshonte apo edhe kërcënonte pozicionin e partive demokratike, përfshirë edhe tuajën, nëse UCK-ja do të paraqiste kërkesa radikale?

AXH: Ne do të arrinim kështu në krijimin e dy grupeve që do të mbronin me kokëfortësi pozicionet e tyre sipas linjave etnike. Secili do të polarizohej rreth grupimit të tij etnik. Por ne dëshirojmë të krijojmë një urë. Ne duam të qëndrojmë në qendër por pozicioni ynë është shumë i lëkundur.

IWPR: Sa serioz është rreziku për luftë tani?

AXH: Shumë serioz. Unë jam shumë i shqetësuar për polarizimin etnik në të ardhmen. Lufta në Maqedoni mund të zgjerohet në një luftë rajonale sepse vendi shtrihet në qendër të Ballkanit. Këtu nuk do të ketë një luftë lokale si në Bosnje apo Kosovë. Ajo do të jetë një luftë shumë palëshe për shkak të interesave të Grekëve, Bullgarëve, Serbëve dhe Shqiptarëve.

IWPR: A mendoni se përfaqësuesit e BE-së dhe NATO-s do të pranojnë pikpamjen tuaj se ndryshimi i kushtetutës është tepër i rëndësishëm?

AXH: Ata e kuptojnë por nuk dëshirojnë të përfshihen në një çështje të brendëshme të Maqedonisë. Ata kërkojnë të venë në provë pjekurinë e Maqedonisë për të zgjidhur problemet e brendëshme. Ata duan ta përdorin këtë krizë si një test për të gjithë ne, për të parë nëse jemi të gatshëm t'i bashkohemi Komunitetit Europian.

IWPR: A jeni optimist apo pesimist?

AXH: Unë jam një optimist shumë i frikësuar. Unë po pres me frikë të shoh se çfarë do të ndodhë më pas. Shpresoj se Maqedonasit do të jenë më të arësyeshëm dhe do të kuptojnë që është në interesin e shtetit të nisë dialogun.

IWPR: Ju sapo keni dalë nga një takim me Presidentin Trajkovski. çfarë mendon ai?

AXH: Ai nuk dëshiron të marrë përgjegjësinë për këto ndryshime të thella. Askush nuk është i gatshëm të marrë përsipër përgjegjësitë e tij, për ta çuar anijen Maqedonase në ujra të qeta.

IWPR: Asnjë nga politikanët Maqedonas?

AXH: Asnjë.

IWPR: Disa intelektualë Maqedonas duket se e pranojnë idenë e ndryshimit të preambulës së kushtetutës.

AXH: Por ata nuk janë aktiv. Kush është aktiv? Nacionalistët në Akademinë e Shkencave, të cilët thonë të mos preket kushtetuta. Kjo është arësyeja që unë them se ata janë oportunistë.

IWPR: Si i komentoni arrestimet e fundit të Shqiptarëve të dyshuar si elementë të rrezikshëm të kryera nga qeveria në Tetovë?

AXH: Logjika e militarizimit, logjika e ndëshkimit të problemeve, do të çojë në komplikime të mëtejëshme. Ne sugjerojmë të demokratizojmë krizën, të demilitarizojmë shoqërinë dhe ti japim amnisitnë të gjithë atyre që janë përfshirë në krizë. Vetëm një qëndrim i butë, vetëm qëndrimi politik, vetëm liberalizimi i krizës dhe shoqërisë, mund të sjellë një paqe të gjatë në Maqedoni.

Intervista është kryer nga anëtari i bordit të IWPR-së dhe gazetar i çështjeve të jashtëme për gazetën the Guardian Martin Uollakot, Drejtori Ekzekutiv i IWPR-së dhe bashkëpunëtori i IWPR-së Veton Latifi.