كه‌ربه‌لا ره‌نگدانه‌وه‌ی قه‌یرانی سه‌رانسه‌ری ووڵاته
كه‌می ده‌رمان و پزیشك كاریگه‌ریه‌كی كاره‌ساتئامێزی هه‌یه بۆ سه‌ر سیستمی چاودێری ته‌ندروستی ووڵات به‌هۆی شه‌ڕ و گه‌نده‌ڵیه‌وه.
كه‌ربه‌لا ره‌نگدانه‌وه‌ی قه‌یرانی سه‌رانسه‌ری ووڵاته
كه‌می ده‌رمان و پزیشك كاریگه‌ریه‌كی كاره‌ساتئامێزی هه‌یه بۆ سه‌ر سیستمی چاودێری ته‌ندروستی ووڵات به‌هۆی شه‌ڕ و گه‌نده‌ڵیه‌وه.
.
محه‌ممه‌د وتی، "زۆر رۆژ تا ئێواره له‌م ده‌رمانخانه ئه‌ڕۆم بۆ ئه‌و ده‌رمانخانه بۆ گه‌ڕان بۆ ئه‌نسۆلین. ئه‌نسۆلین ئه‌وه‌نده كه‌مه كه رۆژانه هه‌ڕه‌شه له ژیانم ده‌كات. خه‌ریكه شێت ئه‌بم له داخا."
كه‌می ده‌رمان و ستافی تایبه‌تمه‌ندی پزیشكیی لێوه‌شاوه، دابینكردنی چاودێری ته‌ندروستی له‌و پارێزگایه‌دا په‌كخستووه.
كێشه‌كانی كه‌ربه‌لا، شاری پیرۆزی شیعه‌كان، كه كه‌وتۆته ١٠٠ كم باشوری خۆراوای به‌غداوه، ره‌نگدانه‌وه‌ی ئه‌و كاریگه‌ریه كاره‌ساتئامێزانه‌ی شه‌ڕ و گه‌نده‌ڵیه كه دووچاری سه‌رجه‌م سیستمی چاودێری ته‌ندروستی عێراق بووه.
عێراق سیستمێكی مه‌ركه‌زی هه‌یه كه به‌پێی ئه‌و سیستمه ده‌رمان و پێداویستی پزیشكی تر له گه‌نجینه‌كانی به‌غداوه به‌سه‌ر پارێزگاكاندا دابه‌شده‌كرێت، به‌ڵام زۆرجار دابه‌شكردنه‌كه به‌هۆی دزی و كاری توندوتیژیه‌وه ده‌شێوێت و رێكوپێك نیه.
محه‌ممه‌د زۆرجا سه‌ره‌نجام ناچار ده‌بێت ئه‌نسۆلینه‌كه‌ی له بازاڕی ره‌ش بكڕێت. به‌م جۆره زۆرێك له‌و ده‌رمان و پێداویستیه پزیشكیانه‌ی كه ده‌نێردرێن بۆ عیاده‌كان و خه‌سته‌خانه‌كانی ده‌وڵه‌ت له بازاڕی ره‌شدا ده‌فرۆشرێنه‌وه، له كاتێكدا، دكتۆر مه‌حمود فه‌رتوسی كه له كه‌ربه‌لا ئیشده‌كات ده‌ڵێت دامه‌زراوه ته‌ندروستی و پزیشكیه گشتیه‌كان به‌ده‌ست كه‌می ئه‌و ده‌رمانه‌وه ده‌ناڵێنن كه بۆ چاره‌سه‌ركردنی نه‌خۆشیه‌كانی دڵ و فشاری خوێن و ره‌بو به‌كارده‌هێنرێن هه‌رومه‌ها ده‌رمانه ئارامبه‌خشه‌كان (هێوركه‌ره‌وه‌كان)یش.
دكتۆر مه‌حمود به‌شێكی ئه‌و كه‌می ده‌رمانه‌ی گه‌ڕانده‌وه بۆ ئه‌و گه‌نده‌ڵیه‌ی له گه‌نجینه‌كانی حكومه‌تدا هه‌یه له به‌غدا، كه گوایه هه‌ندێك له كارمه‌ندان ده‌رمان ده‌دزن و له بازاڕی ره‌شدا ده‌یفرۆشنه‌وه. هه‌وره‌ها وتی كێشه‌یه‌كی تر ئه‌وه‌یه هه‌ندێك جار ئه‌و ده‌رمانانه كاتێك ده‌گه‌نه خه‌سته‌خانه‌كان له گه‌نجینه‌كانه‌وه به‌سه‌رچوون و كه‌ڵكی به‌كارهێنانیان نه‌ماوه.
توندوتیژیش له به‌غدا زیاتر ره‌وشه‌كه‌ی قه‌یراناوی كردووه. گه‌نجینه مه‌ركه‌زیه‌كانی وه‌زاره‌ت له به‌غدا كه‌وتونه‌ته ناوچه‌ی ده‌بباشه‌وه. كارمه‌نده‌كانی ئه‌و وه‌زاره‌ته، كه به‌ده‌ست شیعه‌وه‌یه، ئه‌بێت به چه‌ند گه‌ڕه‌كێكی سوننه نشینی وه‌كو عه‌دل و جامیعه‌دا تێپه‌ڕن كه مۆڵگه‌ی چه‌كدارانی سوننه‌ن تا ده‌گه‌نه ئه‌و گه‌نجینانه. زۆریان ده‌ترسن بچن بۆ گه‌نجینه‌كان، به‌تایبه‌تی دوای ئه‌وه‌ی تا ئێستا دوانیان لێكوژراوه.
سالم كازم، كارمه‌ندێكی وه‌زاره‌تی ته‌ندروستی، وتی، "كارمه‌نده‌كان ئه‌ترسن له‌وه‌ی گروپه توندڕه‌وه‌كان بیانفڕێنن یان بیانكوژن،"
له راپۆرتێكدا كه له مانگی ته‌مموزی رابردوودا ده‌رچووه، ئۆكسفام و لیژنه‌ی هه‌ماهه‌نگی رێكخراوه ناحكومیه‌كان له عێراق، خزمه‌تگوزاریه ته‌ندروستیه‌كانی له سه‌رتاسه‌ری ووڵاتدا به "كاره‌ساتاوی" وه‌سفكرد. ئۆكسفام له ساڵی ٢٠٠٣دا كۆتایی به كاره‌كانی هێنا، به‌ڵام پشتگیری رێكخراوه‌كانی چاودێری ته‌ندروستی ده‌كات له ووڵاتدا.
هه‌ردوو گروپه‌كه ئیشاره‌تیان به‌وه‌دا كه كۆمپانیای عێراقی بۆ كه‌لوپه‌لی پزیشكی "كیمادیا که ده‌رمان و كه‌لوپه‌لی پزیشكی ته‌واو بۆ ٩٠٪ی ئه‌و 180 خه‌سته‌خانه گشتیه دابین ناكات كه له عێراقدا هه‌یه. هه‌روه‌ها ووتیان كه ئیداره‌یه‌كی بیرۆكراتی و مه‌ركه‌زی و نه‌بونی توانای دابه‌شكردن "كیمادیا"ی ئیفلیجكردووه، له كاتێكدا تاوانباركردنی به گه‌نده‌ڵی و تائیفه‌گه‌ری وایكردووه خه‌ڵك متمانه‌ی به كیمادیا نه‌مێنێت كه بتوانێت ده‌رمان و كه‌لوپه‌لی پزیشكی بنێرێت."
ئۆكسفام و لیژنه‌ی هه‌ماهه‌نگی له عێراق راسپارده‌ی ئه‌وه ده‌كه‌ن كه پێویسته عێراق زۆر له خزمه‌تگوزاریه‌كانی لامه‌ركه‌زی بكات، له‌وانه دابه‌شكردنی پێداویستیه پزیشكیه‌كان به تایبه‌تی به‌شێكی زۆر له توندوتیژیه‌كه له به‌غدا رووده‌دات كه گه‌نجینه مه‌ركه‌زیه‌كانی لێیه. هه‌روه‌ها ووتیان بۆ دابینكردنی خزمه‌تگوزاری باشتر، ده‌بێت ده‌سه‌ڵاتدارانی ناوخۆ ده‌سه‌ڵات – و هه‌روه‌ها بودجه‌ی گه‌وره - شیان هه‌بێت بۆ گه‌نجینه‌كردن و دابه‌شكردنی پێداویستی پزیشكی و حاڵه‌تی كتوپڕی.
ئه‌و بڕه ده‌رمان و كه‌لوپه‌له پزیشكیانه‌ی ئێستا بۆ كه‌ربه‌لا دابینده‌كرێت هێنده كه‌مه كه راپۆرتێكی پۆڵ فۆرمانی سه‌رۆكی پێشووی پزیشكانی بێسنور له عێراق له‌سه‌ره‌تای ئه‌مساڵدا ئاماده‌یكردووه، ئاماژه‌ی به‌وه كردوه یاریده‌ده‌ر پزیشكیه‌كان له خه‌سته‌خانه‌كانی ده‌وڵه‌تدا زۆرجار "داوا له كه‌سوكاری نه‌خۆشه برینداره‌كه ده‌كه‌ن ده‌رمانخانه‌كانی ناوشار بگه‌ڕێن بۆ كیسی خوێن و ته‌لی عه‌مه‌لیات و موغه‌زی، پێش ئه‌وه‌ی ده‌ستبكه‌ن به نه‌شته‌رگه‌ریه‌كه."
باقر عه‌لی، ٣٥، مامۆستا، كاتێك ژنه‌كه‌ی بردبوو بۆ یه‌كێك له نه‌خۆشخانه گشتیه‌كانی كه‌ربه‌لا بۆ ئه‌وه‌ی مناڵی ببێت، پشیله‌ی بینیبوو به ناو راڕه‌وه‌كاندا جرتوفرتیان بوو. ئه‌وه‌ی له پشیله‌كان زیاتر سه‌رسامی كردبوو ئه‌وه‌بوو كه ئه‌و دكتۆره‌ی نه‌شته‌رگه‌ری مناڵبونه‌كه‌ی ده‌كرد، داوای لێكردبوو بچێت بۆ بازاڕ له‌فاف و ته‌لی عه‌مه‌لیات بكڕێت بۆ ژنه‌که‌ی چوونکه بۆ مناڵبونه‌كه‌ی پێویستیان پێده‌بوو.
ئه‌ویش پرسیاری كردبوو وتبوی، "ئه‌ی دكتۆرێكیش نه‌كڕم؟"
هه‌روه‌ها كه‌می دكتۆریش كێشه‌یه‌كی گه‌وره‌یه. به گوێره‌ی هه‌واڵه‌كانی ئاژانسی هه‌واڵی مرۆڤدۆستی سه‌ر به نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان كه به ئاژانسی (IRIN) ناسراوه، ٥٠٪ ی دكتۆره‌كانی عێراق هه‌ڵهاتوون بۆ ووڵاته‌كانی دراوسێی.
له‌و پارێزگایه‌دا كه‌س نه‌گه‌ڕاوه به دوای ئه‌وه‌دا بزانن چه‌ند پیشه‌وه‌ری بواری چاودێری ته‌ندروستی هه‌ڵهاتوون له كه‌ربه‌لا، به‌ڵام كارمه‌ندانی پزیشكی لێره ده‌ڵێن كه كارمه‌ندانی بواری چاودێری ته‌ندروستی زۆر زۆر كه‌من – به هۆی ئه‌وه‌ی كه ژماره‌یه‌كی ته‌واو له پزیشكان راناهێنرێن له‌و پارێزگایه‌دا و هه‌روه‌ها به‌هۆی له‌ده‌ستدانی چه‌ندین دكتۆری سوننه‌ی عه‌ره‌ب كه له‌گه‌ڵ ته‌شه‌كردنی ئاگری شه‌ڕی تائیفیدا، ئه‌و پارێزگایه‌یان به‌جێهێشتووه.
تیاری راسی موحه‌ریری به‌رنامه‌ی خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستی (IWPR) به‌شداریكردووه له ئاماده‌كردنی ئه‌م راپۆرته‌دا.
محه‌ممه‌د وتی، "زۆر رۆژ تا ئێواره له‌م ده‌رمانخانه ئه‌ڕۆم بۆ ئه‌و ده‌رمانخانه بۆ گه‌ڕان بۆ ئه‌نسۆلین. ئه‌نسۆلین ئه‌وه‌نده كه‌مه كه رۆژانه هه‌ڕه‌شه له ژیانم ده‌كات. خه‌ریكه شێت ئه‌بم له داخا."
كه‌می ده‌رمان و ستافی تایبه‌تمه‌ندی پزیشكیی لێوه‌شاوه، دابینكردنی چاودێری ته‌ندروستی له‌و پارێزگایه‌دا په‌كخستووه.
كێشه‌كانی كه‌ربه‌لا، شاری پیرۆزی شیعه‌كان، كه كه‌وتۆته ١٠٠ كم باشوری خۆراوای به‌غداوه، ره‌نگدانه‌وه‌ی ئه‌و كاریگه‌ریه كاره‌ساتئامێزانه‌ی شه‌ڕ و گه‌نده‌ڵیه كه دووچاری سه‌رجه‌م سیستمی چاودێری ته‌ندروستی عێراق بووه.
عێراق سیستمێكی مه‌ركه‌زی هه‌یه كه به‌پێی ئه‌و سیستمه ده‌رمان و پێداویستی پزیشكی تر له گه‌نجینه‌كانی به‌غداوه به‌سه‌ر پارێزگاكاندا دابه‌شده‌كرێت، به‌ڵام زۆرجار دابه‌شكردنه‌كه به‌هۆی دزی و كاری توندوتیژیه‌وه ده‌شێوێت و رێكوپێك نیه.
محه‌ممه‌د زۆرجا سه‌ره‌نجام ناچار ده‌بێت ئه‌نسۆلینه‌كه‌ی له بازاڕی ره‌ش بكڕێت. به‌م جۆره زۆرێك له‌و ده‌رمان و پێداویستیه پزیشكیانه‌ی كه ده‌نێردرێن بۆ عیاده‌كان و خه‌سته‌خانه‌كانی ده‌وڵه‌ت له بازاڕی ره‌شدا ده‌فرۆشرێنه‌وه، له كاتێكدا، دكتۆر مه‌حمود فه‌رتوسی كه له كه‌ربه‌لا ئیشده‌كات ده‌ڵێت دامه‌زراوه ته‌ندروستی و پزیشكیه گشتیه‌كان به‌ده‌ست كه‌می ئه‌و ده‌رمانه‌وه ده‌ناڵێنن كه بۆ چاره‌سه‌ركردنی نه‌خۆشیه‌كانی دڵ و فشاری خوێن و ره‌بو به‌كارده‌هێنرێن هه‌رومه‌ها ده‌رمانه ئارامبه‌خشه‌كان (هێوركه‌ره‌وه‌كان)یش.
دكتۆر مه‌حمود به‌شێكی ئه‌و كه‌می ده‌رمانه‌ی گه‌ڕانده‌وه بۆ ئه‌و گه‌نده‌ڵیه‌ی له گه‌نجینه‌كانی حكومه‌تدا هه‌یه له به‌غدا، كه گوایه هه‌ندێك له كارمه‌ندان ده‌رمان ده‌دزن و له بازاڕی ره‌شدا ده‌یفرۆشنه‌وه. هه‌وره‌ها وتی كێشه‌یه‌كی تر ئه‌وه‌یه هه‌ندێك جار ئه‌و ده‌رمانانه كاتێك ده‌گه‌نه خه‌سته‌خانه‌كان له گه‌نجینه‌كانه‌وه به‌سه‌رچوون و كه‌ڵكی به‌كارهێنانیان نه‌ماوه.
توندوتیژیش له به‌غدا زیاتر ره‌وشه‌كه‌ی قه‌یراناوی كردووه. گه‌نجینه مه‌ركه‌زیه‌كانی وه‌زاره‌ت له به‌غدا كه‌وتونه‌ته ناوچه‌ی ده‌بباشه‌وه. كارمه‌نده‌كانی ئه‌و وه‌زاره‌ته، كه به‌ده‌ست شیعه‌وه‌یه، ئه‌بێت به چه‌ند گه‌ڕه‌كێكی سوننه نشینی وه‌كو عه‌دل و جامیعه‌دا تێپه‌ڕن كه مۆڵگه‌ی چه‌كدارانی سوننه‌ن تا ده‌گه‌نه ئه‌و گه‌نجینانه. زۆریان ده‌ترسن بچن بۆ گه‌نجینه‌كان، به‌تایبه‌تی دوای ئه‌وه‌ی تا ئێستا دوانیان لێكوژراوه.
سالم كازم، كارمه‌ندێكی وه‌زاره‌تی ته‌ندروستی، وتی، "كارمه‌نده‌كان ئه‌ترسن له‌وه‌ی گروپه توندڕه‌وه‌كان بیانفڕێنن یان بیانكوژن،"
له راپۆرتێكدا كه له مانگی ته‌مموزی رابردوودا ده‌رچووه، ئۆكسفام و لیژنه‌ی هه‌ماهه‌نگی رێكخراوه ناحكومیه‌كان له عێراق، خزمه‌تگوزاریه ته‌ندروستیه‌كانی له سه‌رتاسه‌ری ووڵاتدا به "كاره‌ساتاوی" وه‌سفكرد. ئۆكسفام له ساڵی ٢٠٠٣دا كۆتایی به كاره‌كانی هێنا، به‌ڵام پشتگیری رێكخراوه‌كانی چاودێری ته‌ندروستی ده‌كات له ووڵاتدا.
هه‌ردوو گروپه‌كه ئیشاره‌تیان به‌وه‌دا كه كۆمپانیای عێراقی بۆ كه‌لوپه‌لی پزیشكی "كیمادیا که ده‌رمان و كه‌لوپه‌لی پزیشكی ته‌واو بۆ ٩٠٪ی ئه‌و 180 خه‌سته‌خانه گشتیه دابین ناكات كه له عێراقدا هه‌یه. هه‌روه‌ها ووتیان كه ئیداره‌یه‌كی بیرۆكراتی و مه‌ركه‌زی و نه‌بونی توانای دابه‌شكردن "كیمادیا"ی ئیفلیجكردووه، له كاتێكدا تاوانباركردنی به گه‌نده‌ڵی و تائیفه‌گه‌ری وایكردووه خه‌ڵك متمانه‌ی به كیمادیا نه‌مێنێت كه بتوانێت ده‌رمان و كه‌لوپه‌لی پزیشكی بنێرێت."
ئۆكسفام و لیژنه‌ی هه‌ماهه‌نگی له عێراق راسپارده‌ی ئه‌وه ده‌كه‌ن كه پێویسته عێراق زۆر له خزمه‌تگوزاریه‌كانی لامه‌ركه‌زی بكات، له‌وانه دابه‌شكردنی پێداویستیه پزیشكیه‌كان به تایبه‌تی به‌شێكی زۆر له توندوتیژیه‌كه له به‌غدا رووده‌دات كه گه‌نجینه مه‌ركه‌زیه‌كانی لێیه. هه‌روه‌ها ووتیان بۆ دابینكردنی خزمه‌تگوزاری باشتر، ده‌بێت ده‌سه‌ڵاتدارانی ناوخۆ ده‌سه‌ڵات – و هه‌روه‌ها بودجه‌ی گه‌وره - شیان هه‌بێت بۆ گه‌نجینه‌كردن و دابه‌شكردنی پێداویستی پزیشكی و حاڵه‌تی كتوپڕی.
ئه‌و بڕه ده‌رمان و كه‌لوپه‌له پزیشكیانه‌ی ئێستا بۆ كه‌ربه‌لا دابینده‌كرێت هێنده كه‌مه كه راپۆرتێكی پۆڵ فۆرمانی سه‌رۆكی پێشووی پزیشكانی بێسنور له عێراق له‌سه‌ره‌تای ئه‌مساڵدا ئاماده‌یكردووه، ئاماژه‌ی به‌وه كردوه یاریده‌ده‌ر پزیشكیه‌كان له خه‌سته‌خانه‌كانی ده‌وڵه‌تدا زۆرجار "داوا له كه‌سوكاری نه‌خۆشه برینداره‌كه ده‌كه‌ن ده‌رمانخانه‌كانی ناوشار بگه‌ڕێن بۆ كیسی خوێن و ته‌لی عه‌مه‌لیات و موغه‌زی، پێش ئه‌وه‌ی ده‌ستبكه‌ن به نه‌شته‌رگه‌ریه‌كه."
باقر عه‌لی، ٣٥، مامۆستا، كاتێك ژنه‌كه‌ی بردبوو بۆ یه‌كێك له نه‌خۆشخانه گشتیه‌كانی كه‌ربه‌لا بۆ ئه‌وه‌ی مناڵی ببێت، پشیله‌ی بینیبوو به ناو راڕه‌وه‌كاندا جرتوفرتیان بوو. ئه‌وه‌ی له پشیله‌كان زیاتر سه‌رسامی كردبوو ئه‌وه‌بوو كه ئه‌و دكتۆره‌ی نه‌شته‌رگه‌ری مناڵبونه‌كه‌ی ده‌كرد، داوای لێكردبوو بچێت بۆ بازاڕ له‌فاف و ته‌لی عه‌مه‌لیات بكڕێت بۆ ژنه‌که‌ی چوونکه بۆ مناڵبونه‌كه‌ی پێویستیان پێده‌بوو.
ئه‌ویش پرسیاری كردبوو وتبوی، "ئه‌ی دكتۆرێكیش نه‌كڕم؟"
هه‌روه‌ها كه‌می دكتۆریش كێشه‌یه‌كی گه‌وره‌یه. به گوێره‌ی هه‌واڵه‌كانی ئاژانسی هه‌واڵی مرۆڤدۆستی سه‌ر به نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان كه به ئاژانسی (IRIN) ناسراوه، ٥٠٪ ی دكتۆره‌كانی عێراق هه‌ڵهاتوون بۆ ووڵاته‌كانی دراوسێی.
له‌و پارێزگایه‌دا كه‌س نه‌گه‌ڕاوه به دوای ئه‌وه‌دا بزانن چه‌ند پیشه‌وه‌ری بواری چاودێری ته‌ندروستی هه‌ڵهاتوون له كه‌ربه‌لا، به‌ڵام كارمه‌ندانی پزیشكی لێره ده‌ڵێن كه كارمه‌ندانی بواری چاودێری ته‌ندروستی زۆر زۆر كه‌من – به هۆی ئه‌وه‌ی كه ژماره‌یه‌كی ته‌واو له پزیشكان راناهێنرێن له‌و پارێزگایه‌دا و هه‌روه‌ها به‌هۆی له‌ده‌ستدانی چه‌ندین دكتۆری سوننه‌ی عه‌ره‌ب كه له‌گه‌ڵ ته‌شه‌كردنی ئاگری شه‌ڕی تائیفیدا، ئه‌و پارێزگایه‌یان به‌جێهێشتووه.
تیاری راسی موحه‌ریری به‌رنامه‌ی خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستی (IWPR) به‌شداریكردووه له ئاماده‌كردنی ئه‌م راپۆرته‌دا.
